বিপ্লৱৰ কলাগুৰু
(আকাশ সাহা)
যেতিয়া ভাৰতবৰ্ষ ব্ৰিটিছৰ শাসনত আছিল আৰু সমাজৰ আৱৰ্তত দুখ, দাৰিদ্ৰ্য আৰু সাংস্কৃতিক উৎকোচনত গোটেই জীৱনশক্তি হ্ৰাস পাই আছিল—ঠিক তেতিয়াই, অসমৰ ভূমিত জন্ম লৈছিল এজন শিল্পী, দাৰ্শনিক আৰু বিপ্লৱী, যিজনে মাটি, মানুহ আৰু মৰমৰ নামত কলাৰ সুৰেৰে প্ৰতিবাদৰ জুই জ্বলাই তুলিছিল। তেওঁ আছিল "বিষ্ণুপ্ৰসাদ ৰাভা"—অসমবাসীৰ হৃদয়ত অমৰ হোৱা কলাগুৰু। তেওঁৰ জন্ম হয় ১৯০৯ চনৰ ৩১ জুন, ধুবুৰী জিলাৰ ঢকুৱাখানাত। পিতৃ জগদীৰ্থ ৰাভা ব্ৰিটিছ সেনাত কৰ্মৰত থাকিলেও, তেখেতৰ পুত্ৰে সেই ঔপনিবেশিকতা-বাহী শাসনব্যৱস্থাৰ বিৰুদ্ধে আজীৱন ধৰিলে সাংস্কৃতিক অস্ত্ৰ।
বিশ্বৰ ইতিহাসত ১৯১৭ চনৰ বিপ্লৱৰ ঢৌ, ১৯২০ চনৰ ব্ৰিটিছবিৰোধী অসহযোগ আন্দোলন আৰু ১৯৩০ চনৰ সত্যাগ্ৰহ—এইবোৰৰ ছাঁ ভাৰতবৰ্ষৰ অন্তৰলৈ সোমাই আছিল। ঠিক এই সময়তে কৈশোৰত উপনীত ৰাভাৰ সংস্কৃতি আৰু ৰাজনীতিৰ সংযোগবিন্দুত এক দীপ্ত দৃষ্টিভংগীৰ জন্ম দিছিল। তেখেতে কোকৰাঝাৰ জিলাৰ গোসাইগাঁও অঞ্চলৰ পৰা পশ্চিমবংগলৈ গৈ 'ভিক্টোৰিয়া কলেজ'ত অধ্যয়ন কৰে আৰু সঙ্গীতৰ প্ৰতি গভীৰ আকর্ষণ অনুভৱ কৰি ‘বিশ্বভাৰতী’ৰ শান্তিনিকেতনত শিক্ষাগ্ৰহণ কৰে। তাতেই তেখেতে ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰ, নন্দলাল বসু দৰে বিশিষ্ট শিল্পী-দাৰ্শনিকসকলৰ সংস্পৰ্শত আহে। এই প্ৰেক্ষিতত তেখেতৰ চিন্তাধাৰা গঢ় লয়—সংস্কৃতি হ’ল এক জনমুখী বিপ্লৱী শক্তি, যিয়ে জনতাৰ অন্তৰৰ ভাষা হয়।
ৰাভা দেৱৰ বিশ্বাস আছিল—“সংস্কৃতি কোনো অনুপস্থিত ভৱনামূলক অভিজ্ঞান নহয়; ই হ'ল সমাজ-উদ্ধাৰৰ জ্যোতিৰ্ময় বাটমুখি।” এই বিশ্বাসৰ ওপৰত আধাৰিত হৈ তেখেতে নাটক, সংগীত, চিত্ৰকলাৰ জৰিয়তে ১৯৩০-৪০ দশকত এক সাংস্কৃতিক জাগৰণ আৰম্ভ কৰে। অসমৰ বিভিন্ন অঞ্চল—টিংৰাই, শিলচৰ, গোৱালপাৰা, বৰপেটা আদিত তেখেতে নাট্যদল গঠন কৰি নাটক ‘এক যুগ’, ‘ভুলৰ শক্তি’, ‘জনতা’ আদি মঞ্চস্থ কৰে। এই নাটকবোৰ ব্ৰিটিছ শাসনৰ কুটনীতি, ৰাজনৈতিক ধোঁকা আৰু সমাজত চলি থকা বৈষম্যৰ প্ৰতি এক গম্ভীৰ প্ৰতিবাদ হিচাপে পৰিগণিত হয়।
১৯৪১ চনত ৰাভাক তিনিমাহৰ কাৰাবাস দিয়া হয়; আৰু ১৯৪২ চনৰ “Quit India Movement” বা “ভাৰত ছাড়ো আন্দোলন”-ৰ সময়ত, তেখেত অসম ত্যাগ কৰি বিহাৰ আৰু নেপাল সীমান্তলৈ গুচি যায়। এই সময়চোৱাত তেওঁ আত্মগোপনেৰে কমিউনিষ্ট পাৰ্টিৰ সংগঠক হিচাপে কাজ কৰিছিল, যদিও তেওঁৰ কমিউনিজম আছিল জনমুখী, শিল্পমুখী আৰু আদৰ্শভিত্তিক। ১৯৪৫ চনত অসমলৈ ঘূৰি আহি তেখেতে সাংস্কৃতিক আন্দোলন পুনৰুজ্জীৱিত কৰে। সেই সময়ত তেখেতে কংগ্ৰেছৰ আধিপত্যত অসমীয়া সংস্কৃতি গলিত হোৱাৰ আশংকাত এক ধৰ্মনিৰপেক্ষ সাংস্কৃতিক উৰ্ধ্বস্বৰ প্রতিষ্ঠা কৰিবলৈ প্ৰচেষ্টা কৰে।
১৯৫১ চনত তেখেত গুৱাহাটী বিধানসভা সমষ্টিৰ পৰা নিৰ্বাচিত হয়, যদিও ১৯৫২ চনত ভাৰত চৰকাৰে কমিউনিষ্ট পাৰ্টিক নিষিদ্ধ ঘোষণা কৰাৰ পাছত তেওঁ পুনৰ আত্মগোপনত যাবলগীয়া হয়। এই সময়ত বহু সাহিত্যিক আৰু নাট্য-সৃষ্টিৰ জৰিয়তে তেওঁ “চুপচাপ বিদ্ৰোহ” অব্যাহত ৰাখে। বিশেষকৈ তেওঁৰ "বাৰ বাৰে জাতিৰ নামত চুৰি-ডকাইতিৰ খেল" গীতটোৱে তৎকালীন চৰকাৰৰ ফঁদামাৰ নীতি, পুঁজিবাদী ৰাজনীতি আৰু ভণ্ড ৰাষ্ট্ৰভক্তিৰ উন্মোচন কৰিছিল।
ৰাভা দেৱৰ বিশেষ দৃষ্টি আছিল গাঁও-চহৰৰ কামজীৱী শ্ৰেণীলৈ। তেখেতে বিশ্বাস কৰিছিল—আৰ্থিক, সামাজিক, ৰাজনৈতিক তথা সাংস্কৃতিক উপেক্ষাৰ অন্তৰত আছে একেই সংকট: শোষণ। এই শোষণৰ মূল ছিদ্ৰটো সংস্কৃতিতেই থকা বুলি তেওঁ স্পষ্টকৈ কৈ গৈছিল। এজন চাহ-শ্ৰমিক, এজন কুমাৰ, এজন মাছ-মাৰা জীয়াৰী, এজন গাভৰু নৃত্যশিল্পী—এইসকলৰ ভাষা, যন্ত্ৰণা, হাঁহি, কান্দোন—এইবোৰক যেতিয়া শিল্পত পৰিণত কৰা যায়, তেতিয়াহে সেই শিল্প গণমুখী বিপ্লৱৰ পথ প্ৰস্তুত কৰে।
অসমীয়া ভাষা আৰু সাহিত্যৰ ক্ষেত্ৰতো তেওঁৰ অৱদান অতুলনীয়। তেওঁ অসমীয়া ভাষাক জনতাৰ অন্তৰৰ ভাষা হিচাপে সঘনকৈ প্ৰয়োগ কৰিছিল। যেতিয়া অসমৰ ৰাজনৈতিক উচ্চবৰ্গে সংস্কৃতি-ভাষাক লৈ আপোচপূৰ্ণ নীতি লৈছিল, ৰাভা দেৱই তেতিয়াই মাত দিছিল—“অসমীয়া হ’ব জনতাৰ উচ্চাৰণ, কেৱল মঞ্চৰ বা প্ৰশ্নপত্ৰৰ ভাষা নহয়।” তেওঁৰ নাটক-সৃষ্টিৰ মাজেৰে অসমীয়া নাট্যধাৰা এক নতুন পৰ্যায়ত উপনীত হয়৷
১৯৬৯ চনৰ ২০ জুন, ৰাভা দেৱৰ জীৱনৰ অন্ত পৰিলেও, তেওঁৰ চিন্তা, সৃষ্টি আৰু আত্মাৰ অনুপ্ৰাণনা অসমীয়া সমাজ, সাহিত্য, সংগীত আৰু ৰাজনীতিৰ শিৰা-উপশিৰাত সদায় স্পন্দিত হৈ থাকিব। তেওঁৰ কণ্ঠস্বৰ, তেওঁৰ কলম, তেওঁৰ পদক্ষেপ—সকলো মিলি আমাৰ জাতীয় চেতনাৰ এটা মহাজ্যোতি হৈ আজিও জ্বলি আছে।
তেওঁ নিজে কৈ গৈছিল—
“মই সাধু নহয়, মই ত্ৰাণকাৰী নহয়, মই জনগণৰ চকুপানী, হাঁহি আৰু প্ৰতিবাদ।”
তেওঁৰ জীৱন—এটা বিপ্লৱী কবিতা, যিয়ে জনাই গ’ল—সংস্কৃতি কেৱল ৰুচিবোধ নহয়, ই হৈছে শোষণৰ বিৰুদ্ধে প্ৰতিকাৰৰ এক উদ্দীপক সঁজুলি।
আৰু বিষ্ণুপ্ৰসাদ ৰাভা—সেই সঁজুলিৰ কণ্ঠস্বৰ, সেই কণ্ঠস্বৰৰ শক্তিমন্ত্ৰ, যিয়ে যুগে যুগে ধ্বনিত হৈ থাকিব— “বিপ্লৱ মানেই কলা, আৰু কলা মানেই জনতাৰ আত্মা।”
✍🏼 আকাশ সাহা
Written By- Akash Saha
Edited By- Mridusman Nath
Published By- Mrinmay Nath